گزنه: گیاهشناسی، خواص و توصیه‌های قبل از مصرف

نتایج حاصل از بررسی اثر عصاره ی اتانولی گزنه بر درمان آریتمی(غیر طبیعی بودن ضربان قلب) فوق بطنی در قلب خرگوش ها، نقش بالقوه ی ضد آریتمی عصاره ی هیدروالکلی این گیاه را نشان داد. یافته ها حاکی از آنند که احتمالاً گزنه با مهار پمپ سدیم-پتاسیم وابسته به انرژی، اثر خود را اعمال می کند. برپایه ی مطالعاتی که روی حیوانات آزمایشگاهی انجام شد، عصاره های گزنه پروفایل چربی را بهبود می بخشند و از تجمع پلاکت جلوگیری می کنند. پلاکت ها در لخته شدن خون نقش دارند و انعقاد نابجای خون می تواند باعث سکته ی قلبی شود. عصاره ی آبی برگ گزنه که به موش های صحرایی داده شد از تجمع پلاکتیِ ناشی از ترومبین (فعال کننده ی پلاکت) جلوگیری کرد. به نظر می آید فلاونوئیدها مسئول این قدرت بازدارندگی باشند.

گزنه بر کبد اثر حافظتی دارد. این گیاه یک آنتی اکسیدان قوی است که رادیکال های آزاد را می شکند و سبب کاهش تنش اکسیداتیو می شود. گزنه، فعالیت آنزیم های آریل استراز و کاتالاز را در بافت کبد افزایش می دهد و می تواند از فیبروز (ورم اَنساج لیفی) و سیروز کبدی (التهاب شدید کبد) جلوگیری کند. گزنه، این کار را با  فعالیت های آنتی اکسیدانی و تنظیم سیستم ایمنی انجام می دهد.

گیاه گزنه موجب محافظت از مخاط روده ی باریک می شود. براساس نظر پژوهشگران این امر می تواند به سبب بهبود سیستم عصبی با سازوکارهای کاهش تولید سوربیتول باشد. این گیاه، با کاهش مناسب قند خون از افزایش گلوکز در داخل سلول هم، جلوگیری می کند و سبب بهبود خون رسانی و ترمیم بافت ها می شود.

 گزنه از تجمع گلوکز و در نتیجه سوربیتول در سلول های عصبی که باعث آسیب این سلول ها می شود پیشگیری و از بروز نوروپاتی (اختلال در اعصاب) جلوگیری می کند. در نتیجه، عملکرد سلول های عصبی روی پرزهای روده بهتر شده و آتروفی (تحلیل رفتگی) آنها بهبود می یابد. همچنین با بهبود خون رسانی، در ترمیم مخاط روده نقش دارد و می تواند با ترمیم پیوستگی مخاط، از ورود پاتوژن ها جلوگیری کند و در نتیجه سبب کاهش فعالیت عوامل التهابی و عوارض ناشی از آن، از قبیل تخریب، خونریزی و نکروز شود.

در آزمایشی مصرف عصاره آبی گزنه به مقدار 250 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن، اثر مثبتی بر کاهش گلوکز خون در رت های دیابتی شده با آلوکسان داشت. در پژوهش دیگری، مقدار گلوکز سرم و مقاومت به انسولین در رت های نر پس از مصرف عصاره هیدروالکلی برگ گزنه، کاهش یافت. همچنین مصرف عصاره برگ گزنه در رت های دیابتی، سبب افزایش ترشح انسولین از پانکراس و در نتیجه، کاهش قند خون شد.

محققان، در پژوهش دیگری که نتایج آن در سال 2017 در ژورنال Pharm Anal Acta منتشر شد، گزارش کردند که مصرف خوراکی عصاره آبی گزنه، در مدت زمان شش ساعت، سبب کاهش گلوکز پلاسما در موش های سوری دیابتی شد.

 در برخی منابع، گزار شده است که دلیل کاهش قند خون به دنبال مصرف گزنه، اثر این گیاه بر فعالیت سلول های بتای پانکراس، افزایش حساسیت به انسولین یا فعالیت شبه انسولینی این گیاه است. محققان افزایش ترشح انسولین از سلول های بتای جزایر لانگرهانس و یا آزادسازی انسولین از ذخایر آن را مسئول کنترل دیابت می دانند.

 برخی هم مکانیسم این عمل را کاهش آلبومین گلیکوزیله و فروکتورآمین می دانند.

عده دیگری اثر گزنه بر مهار آلفاگلوکوزیداز را عامل کاهش قند خون ذکر کرده اند.

 مکانیزم های پیشنهادی دیگر، عبارتند از افزایش مصرف محیطی گلوکز، افزایش سنتز گلیکوژن کبدی، بازدارندگی از جذب روده ای گلوکز، کاهش شاخص گلایسمی کربوهیدرات ها و کاهش اثر گلوتاتیون.  

مطالعات فیتوشیمیایی گزنه، بیانگر حضور تانن ها، ساپونین ها، فلاونوئیدها، آلکالوئیدها و فنل ها در این گیاه هستند. فلاونوئیدهای کوئرستین و فرولیک سید بر سلول های بنای پانکراس اثر دارند و سبب بهبود تکثیر این سلول ها و در نتیجه افزایش ترشح انسولین در رت های دیابتی می شوند.

نتایج آزمایشی که روی بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 انجام شد، اثر مثبت عصاره ی گزنه بر وضعیت لیپیدی و فشار خون را نشان داد. در این آزمایش، عصاره ی گزنه سبب کاهش سطح تری گلیسرید و فشار خون سیستولی و افزایش کلسترول مفید(HDL)  شد. محققان معتقدند این اثرات گزنه می تواند، به دلیل وجود فلاونوئیدها در این گیاه باشد. طبق گفته های محققان، ممکن است یکی از سازوکارهای احتمالی در نتیجه ی مصرف گزنه، افزایش فعالیت لیپوپروتئین لیپاز باشد که منجر به کاهش تری گلیسرید می شود.

ازطرفی، ساپونین و تانن موجود در گزنه می تواند جذب روده ای چربی را کاهش داده و با مهار کلسترول استراز سبب افزایش نسبت HDL  به LDL شود.

پژوهش های آزمایشگاهی نشان می دهند گزنه دارای خاصیت کاهندگی فشارخون است. گزنه موجب گشادی عروق و در نتیجه، کاهش فشارخون می شود که این اثر را به واسطه ی نیتریک اکسید اعمال می کند. در پژوهشی روی موش های صحرایی، مشخص شد گزنه موجب کاهش فشار خون می شود. در بیماران مبتلا به دیابت نوع 2، فشارخون اولیه با مقاومت به انسولین در ارتباط است و افزایش ترشح انسولین و حساسیت به انسولین با تأثیر بر استیل کولین منجر به انبساط عروق و کاهش فشارخون می شود. به نظر می رسد فلاونوئیدهای موجود در گزنه مسئول این تأثیرها باشند.

در ژورنالIranian Journal of Reproductive Medicine   نتایج آزمایشی منتشر شد که اثر گزنه بر جلوگیری از صدمات وارده به اسپرم بر اثر مصرف نیکوتین در موش های سوری را بررسی کرد. براساس این نتایج، عصاره ی هیدروالکلی گزنه باعث افزایش کیفیت اسپرم و بازدارندگی از صدمات ناشی از نیکوتین بر ویژگی های اسپرم (تعداد و تحرک آنها) شد.

افزایش تحرک سلول های اسپرم بر اثر مصرف گزنه می تواند به دلیل بازدارندگی از فعالیت کانابینوئیدها (ترکیباتی که برخی پذیرنده های سیستم عصبی را فعال می کنند) باشد. این مواد با فعال کردن پذیرنده های CB1 در اسپرم ها، تحرک سلول های اسپرم را کاهش می دهند.

عصاره ی گزنه قادر است در کاهش التهاب حاد و مزمن مؤثر باشد. در پژوهشی، عصاره ی این گیاه در کاهش التهاب گوش موش های صحرایی مؤثر بود. گزنه قادر بود التهاب ناشی از تزریق فرمالین در کف پای حیوانات را هم، کاهش دهد. احتمالاً فلاونوئیدهای عصاره ی گزنه از طریق مهار آزادسازی واسطه های التهابی محیطی توانسته اند میزان التهاب را کم کنند. مهار آزادسازی سیتوکین ها که از مهم ترین واسطه های التهابی هستند، توسط عصاره ی گزنه گزارش شده است .

بر اساس پژوهشی در ژورنال Phytotherapy Research، عصاره گزنه می تواند التهابی را که منجر به بروز علائم آلرژی می شود مهار کند. این گیاه اثر بازدارندگی بر پذیرندۀ هیستامین 1 دارد. عصاره گزنه از طریق مهار آنزیم های مسیر التهابی از جمله COX-1 و COX-2 از تشکیل پروستاگلاندین ها جلوگیری می کند.

آزمایش های انجام شده، اثر مثبت ریشه ی گزنه در کاهش بروز مشکلات مجاری ادراری مرتبط با   BPH(بزرگی خوش خیم پروستات) و کاهش اندازه‌ی پروستات را نشان داده اند.